"Γιατί γέλασες, Σάρρα;"

Ο Feodor Chaliapin Jr. ως Jorge στο Όνομα του Ρόδου

Αυτό το άρθρο είναι για το γέλιο. Αφορμή για να γραφεί ήταν μια δήλωση της λοιμωξιολόγου Βάνας Παπαευαγγέλου, που κατά τη γνώμη μου παρερμηνευθηκε. Όμως, ξεκινώντας από αυτό, συνεχίζω στις Γραφές και στο Όνομα του Ρόδου, βιβλίο και ταινία που θυμήθηκαν πολλοί έπειτα από τη δήλωση της λοιμωξιολόγου.

Η δήλωση της κυρίας Παπαευαγγέλου είναι η εξής: “Όμως, άλλο είναι να βγούμε με ένα φίλο να περπατήσουμε στη γειτονιά μας και εντελώς διαφορετικό να έχουμε τον καφέ στο χέρι, να είμαστε γύρω γύρω από ένα παγκάκι πέντε ή δέκα άτομα μαζεμένα, να βγάζουμε τη μάσκα κάθε πέντε λεπτά, είτε για να πιούμε μια γουλιά καφέ είτε για να καπνίσουμε, ενώ ταυτόχρονα μιλάμε και γελάμε δυνατά”.

Ας είμαστε ειλικρινείς. Η συμπαθής λοιμωξιολόγος δεν το είπε όπως της το αποδίδουν. Δεν είχε καμία κακή πρόθεση, δεν μας απαγόρευσε να γελάμε. Το μόνο που εννοούσε ήταν ότι στην περίπτωση που βρισκόμαστε σε μικρή απόσταση ο ένας από τον άλλον και χωρίς μάσκα, τότε το δυνατό γέλιο παράγει και εκτοξεύει χιλιάδες σταγονίδια προς τον συνομιλητή. Άρα, αυξάνονται οι πιθανότητες μετάδοσης του ιού. Η κα. Παπαευαγγέλου μίλησε καθαρά επιστημονικά.

Κάποιοι ακραίοι, όμως, επέμεναν ότι “θέλουν να μας κόψουν ακόμη και το γέλιο”. Φυσικά και δεν θα σας κόψουν το γέλιο, λέω εγώ. Ίσα-ίσα κάθε βράδυ στην τηλεόραση σας “πλακώνουν” με κωμωδίες β΄ και γ΄ κατηγορίας. Για να γελάτε το κάνουν. Γελάστε, λοιπόν.

Ωστοσο, να που τίθεται πάλι το θέμα του γέλιου και πόσο σημαντικό είναι. Το λέω αυτό, διότι θυμήθηκα τον Ιούνιο του 1998, που έδινα Πανελλαδικές εξετάσεις. Πρώτη μέρα, μάθημα Έκθεση. Το θέμα, αντι-sos: Το γέλιο στη ζωή μας. Η διατύπωση είχε ως εξής:

 

Πρώτη μυθική φιγούρα υποψηφίου

"Δε χρειάζεται να γίνει ιδιαίτερος λόγος για το πόσο απαραίτητο είναι το γέλιο στη ζωή μας. Η παρουσία του είναι ευεργετική και, αντίθετα, η απουσία του γίνεται δυσάρεστα αισθητή σε κάθε σχεδόν εκδήλωση της κοινωνικής ζωής... Η ευαισθησία και ο συναισθηματικός κόσμος μιας κοινωνίας, η πνευματική της στάθμη και η αισθητική της καλλιέργεια μπορούν με πολύ ασφαλή τρόπο να προσδιοριστούν τόσο από τη συχνότητα του γέλιου όσο και από την ποιότητα των μέσων που το προκαλούν".

(Ηλίας Σπυρόπουλος, Τα Αρχαία Ελληνικά στο Γυμνάσιο και το Λύκειο, Αθήνα 1980).

Με αφορμή τις απόψεις του συγγραφέα, να απαντήσετε τεκμηριωμένα στα ακόλουθα ερωτήματα: 

α) θεωρείτε απαραίτητο το γέλιο στη ζωή μας; και β) συνδέεται η συχνότητα του γέλιου και η ποιότητα των μέσων που το προκαλούν με την ευαισθησία, την πνευματική στάθμη και την αισθητική καλλιέργεια μιας κοινωνίας; 

Δεύτερη μυθική φιγούρα υποψηφίου

Δεν έκρυψα ποτέ ότι εμένα το θέμα αυτό μου άρεσε. Αλλά οι περισσότεροι μίλησαν για πανωλεθρία. Πιστεύω ότι σήμερα θα γράφαμε όλοι καλύτερα. Η δυσκολία του θέματος εντοπιζόταν μάλλον στο σημείο που ο υποψήφιος θα έπρεπε να γράψει τις αρνητικές πλευρές του γέλιου, όταν χάνεται το μέτρο και περνάμε στη σφαίρα του γελοίου. Δεν μπορούσε τότε κανένας να προβλέψει ότι θα ερχόταν μια εποχή που από τηλεοράσεως οι λοιμωξιολόγοι θα μας προειδοποιούσαν για την επικινδυνότητα -υπό προϋποθέσεις- του γέλιου. Η κα. Παπαευαγγέλου προειδοποίησε. Να, λοιπόν, μια περίπτωση που το γέλιο -πρέπει να το παραδεχτούμε- γίνεται επικίνδυνο όχι για την ψυχή, αλλά για το σώμα. Και πολλοί θυμήθηκαν το Όνομα του Ρόδου του Umberto Eco, όπου τίθεται το θέμα της απαγόρευσης τους γέλιου, με εκείνον τον περίεργο γέροντα μοναχό, τον Χόρχε, που πάντα εμφανίζεται από το πουθενά και κουνάει το δάχτυλο στους μοναχούς που γελούν.

Θα πω μερικά πράγματα γι' αυτό. Νωρίτερα, όμως, θα ήθελα να σημειώσω ότι υπάρχει μια περικοπή στην Παλαιά Διαθήκη, συγκεκριμένα στο ΙΗ΄ Γενέσεως, όπου ο Θεός, με τη μορφή τριών ανδρών, πριν πάει στα Σόδομα και Γόμορρα, επισκέπτεται τον Αβραάμ. Και θα μπορούσε να ερμηνεύσει κάποιος την περικοπή αυτή σαν έλεγχο του Θεού προς τον άνθρωπο και απαγόρευση του γέλιου.

Φιλοξενία του Αβραάμ (ψηφιδωτό, Καθεδρικός του Μονρεάλε)

Ο Θεός λέει στον Αβραάμ ότι ναι μεν εκείνος και η γυναίκα του η Σάρρα είναι ηλικιωμένοι -ο Αβραάμ είναι 99 ετών!- και δεν μπορούν να κάνουν παιδιά, ωστόσο την επόμενη χρονιά τούς υπόσχεται ότι θα αποκτήσουν ένα παιδί. Και όσο ο Θεός έλεγε αυτά, η Σάρρα κρυβόταν μέσα στη σκηνή και ακούγοντάς τα, σκεπτόμενη μάλλον λογικά, γέλασε από μέσα της.

“Γιατί γέλασε η Σάρρα από μέσα της;”, ρώτησε ο Θεός. “Δεν γέλασα”, φώναξε εκείνη φοβισμένη. “Όχι, γέλασες”, επέμεινε ο Θεός.

Είναι οπωσδήποτε μια απο τις πολύ ωραίες περικοπές της Γενέσεως. Όπως και εκείνη (ΚΑ΄ Γενέσεως) στην οποία η Σάρρα γεννάει υιό και όλο χαρά φωνάζει: “Γέλιο μου έδωσε ο Κύριος” (“γέλωτά μοι ἐποίησε Κύριος”). Ονομάζουν το παιδί Ισαάκ, που σημαίνει: “Γελάει/Θα γελάει”, για να θυμίζει το ότι η Σάρρα στάθηκε με δυσπιστία απέναντι στη δύναμη του Θεού.

Μου κάνει εντύπωση που οι παραπάνω περικοπές δεν αποτέλεσαν επιχείρημα υπέρ ή κατά του γέλιου μέσα στο Όνομα του Ρόδου.

Βλέπουμε πάντα το Όνομα του Ρόδου από δύο πλευρές: από την ταινία και από το βιβλίο. Και ενώ έχουν μεταξύ τους διαφορές, ωστόσο κανένα από τα δύο δεν υστερεί στο είδος του. Σκεφτείτε απλά ότι δεν θα βρείτε άλλη ταινία σαν αυτή, ούτε με σχετικό θέμα ούτε με παρόμοια σκηνοθεσία και ατμόσφαιρα. Ψάξτε όσο θέλετε, δεν υπάρχει.

Στο βιβλίο έχω μετρήσει τρεις σκηνές, που τίθεται το ζήτημα του γέλιου. Η πρώτη κρούση γίνεται στο αντιγραφείο (scriptorium) της μονής, όπου κάτι λέγεται και οι μοναχοί βάζουν τα γέλια. Όμως, ο γεροπαράξενος Χόρχε εμφανίζεται από το πουθενά να τους υπενθυμίσει με αυστηρότητα έναν κανόνα του τάγματος: “Λόγια μάταια ή που προκαλούν γέλια, να μην λέγονται”.

Αντιγραφείο (Scriptorium)

Εμείς συχνά μνημονεύουμε το σημείο στο οποίο ο Χόρχε διατυπώνει το επιχείρημά του στον Γουλιέλμο της Μπάσκερβιλ, ότι πουθενά στα Ευαγγέλια ο Χριστός δεν εμφανίζεται να γελάει. Αυτή η σκηνή δεν υπάρχει σε αυτό το κεφάλαιο του βιβλίου, αλλά λίγο παρακάτω. Και ας σημειωθεί ότι οι συνομιλητές επιστρέφουν στο θέμα και για τρίτη φορά σε άλλο κεφάλαιο. Ο Jean-Jacques Annaud, που σκηνοθετεί την ταινία το 1986, σοφά και για λόγους οικονομίας χρόνου έχει συρράψει τις τρεις συνομιλίες σε μία κινηματογραφική σκηνή (μπορείτε να τη δείτε εδώ).

Στο βιβλίο, όμως, λέγονται κι άλλα ωραία. Μετά από την πίεση των επιχειρημάτων του Γουλιέλμου, ο Χόρχε παραδέχεται μεν ότι ο Χριστός, ακριβώς επειδή ήρθε (και) ως άνθρωπος, έχει αυτή την ανθρώπινη ιδιότητα, να γελάει· ωστόσο, ποτέ δεν τη χρησιμοποίησε. Αλλού, πάλι, ισχυρίζεται ότι “οι κωμωδίες γράφτηκαν από τους ειδωλολάτρες για να ωθήσουν τους θεατές στο γέλιο· και έπραξαν κακώς”*. Ο Χριστός δεν διηγήθηκε ποτέ κωμωδίες και άλλες αστείες ιστορίες, αλλά παραβολές. Άλλωστε, κατά τον Χόρχε, “το γέλιο δονεί το σώμα, παραμορφώνει τις γραμμές του προσώπου, κάνει τον άνθρωπο να μοιάζει πίθηκος”.

Την ίδια μέρα, αργά το απόγευμα, ο μαθητευόμενος του Γουλιέλμου, ο νεαρός Άντσο, κλονίζεται και ρωτάει τον δάσκαλό του: “Γιατί, όμως, το Ευαγγέλιο δεν λέει πουθενά ότι ο Χριστός γελούσε; Είναι έτσι όπως τα λέει ο Χόρχε;”

Ωστόσο, είναι ο ίδιος ο Άντσο αυτός που υποτίθεται ότι γράφει το βιβλίο που εμείς διαβάζουμε και που δεκάδες φορές στις σελίδες του μας πληροφορεί πόσο γελάει: “είδα το τάδε και γέλασα”, “άκουσα το δείνα και γέλασα”, “γέλασα όταν συνειδητοποίησα ότι...”, “εκείνος γέλασε”, “ο άλλος γέλασε”, “ο Α είπε κάτι στον Β· και τότε ο Β γέλασε”, “άκουσα τον Γ να λέει κάτι και το βρήκα αστείο και γέλασα” κ.ο.κ.

Ο Brian Deacon στο "Jesus" (1979)

Τα βρίσκουμε αστεία όλα αυτά, όταν τα διαβάζουμε. Και ίσως να γελάμε. Αλλά, ας μην γελιόμαστε. Διότι κι εμείς σήμερα τη Μεγάλη Εβδομάδα παρακολουθούμε τηλεοπτικές σειρές πιο καινούργιες, με νεωτερικά στοιχεία, στις οποίες ο Χριστός παριστάνεται να τρέχει και να παίζει με τους μαθητές του ή να ξεκαρδίζεται στα γέλια (βλ. δεξιά και κάτω μερικά στιγμιότυπα από "γελαστούς Χριστούς"). Θυμηθείτε ότι αυτές τις σειρές τις παρακολουθούμε μάλλον με αμηχανία ή όχι χωρίς μια μικρή ενόχληση.

O Bruce Marciano στο "The Visual Bible: Matthew" (1993)

Διότι βαθιά μέσα μας δεν επιτρέπουμε στον Χριστό να γελάει, δεν Του επιτρέπουμε στ’ αλήθεια να είναι άνθρωπος σαν κι εμάς. Το τροπάριο: “Ως άνθρωπος υπάρχω, ουσία ου φαντασία” της Μεγάλης Τετάρτης δεν το πιστεύουμε. Και καλά εγώ. Εσείς, όμως; Τίποτα πια δεν πιστεύετε;

Ο Diogo Morgado στο "Son of God" (2014)

* Umberto Eco, Το Όνομα του Ρόδου, μτφρ. Έφη Καλλιφατίδη, εκδ. Ψυχογιός, 2012.