Η Θεωρία της Ήττας και ο δρόμος προς τη Μόσχα

Επίθεση των Βυζαντινών με υγρόν πυρ.
Μικρογραφία από το Χειρόγραφο της Μαδρίτης της "Σύνοψης
Ιστοριών" του Ιωάννη Σκυλίτζη

Νομίζω ότι το πιο ενδιαφέρον βιβλίο της Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ είναι ένα του 1976 με τίτλο Η πολιτική Ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Το κείμενο χωρίζεται σε έξι κεφάλαια, στο καθένα από τα οποία η ιστορικός εντοπίζει κάθε φορά εκείνο το χαρακτηριστικό που καθορίζει την ιδεολογία της αυτοκρατορίας σε κάθε εποχή. Και αυτό έχει ενδιαφέρον για οποιονδήποτε ασχολείται με την πολιτική θεωρία, ανεξαρτήτως αν του αρέσει ή όχι η βυζαντινή ιστορία.

Στο τελευταίο κεφάλαιο, το οποίο μιλάει για την πορεία προς την Άλωση του 1453 και το οριστικό τέλος της αυτοκρατορίας, η Αρβελέρ δίνει τον τίτλο: "Η Εθνική Ουτοπία". Στο δεύτερο μέρος του κεφαλαίου η ιστορικός εκθέτει τη λεγόμενη Θεωρία της Ήττας.
Πρόκειται για το αφήγημα που διακινείται εκείνη την τελευταία περίοδο μεταξύ των Βυζαντινών, σύμφωνα με το οποίο η αυτοκρατορία είναι μοιραίο να χαθεί εξαιτίας των αμαρτημάτων και των λαθών των Βυζαντινών.

"Μπροστά στην έκταση της καταστροφής", γράφει η Αρβελέρ, "θυμήθηκαν ότι η ήττα ήταν η έκφραση του Θεού. [...] Η οργή του Θεού χτύπαγε τον αγαπημενο του λαό, αν απομακρυνόταν από τον ορθό δρόμο". Ποιο είναι το αποτέλεσμα; "Με αυτή την πεποίθηση", συνεχίζει η Αρβελέρ, "κάθε απόπειρα να αναληφθεί οποιαδήποτε δράση για αποφυγή του χειρότερου, κάθε προσπάθεια για σωτηρία της χώρας [...], απέβαινε μάταιη και ανώφελη, μια και η κρίση του Θεού ήταν οριστική και αμετάκλητη. Το Βυζάντιο όφειλε να χαθεί, για να αποπλύνει τα αμαρτήματά του. Αυτή ήταν η θεία βούληση και τίποτα δεν μπορούσε να εμποδίσει την εκπλήρωσή της".

Στη συνέχεια η Αρβελέρ φθάνει να διατυπώσει και τη θέση ότι "η προσέγγιση με τους Τούρκους δεν ήταν καταδικαστέα, αφού μέσα σε αυτό το πλαίσιο οι Τούρκοι εμφανίζονταν ως το μέσο για την εκπλήρωση της θείας βούλησης".

Η Θεωρία της Ήττας δεν είναι κάτι άγνωστο και, φυσικά, δεν ήταν πρώτη η Αρβελέρ που τη διατύπωσε. Άλλωστε, αν όχι ρητά, οπωσδήποτε ως αίσθηση βγαίνει από μόνη της μέσα από τα κείμενα των ιστοριογράφων και χρονογράφων της εποχής. Στο πανεπιστήμιο εμείς μιλούσαμε για Ιστοριογραφία της Ήττας, δηλαδή για τα κείμενα των τότε ιστοριογράφων, τα οποία περιέγραφαν την καταστροφή και διάλυση του βυζαντινού κράτους, εκθέτοντας μαζί και τα αίτια.

Σε πιο πρόσφατο σύγγραμμά της (στο Γιατί το Βυζάντιο), η Αρβελέρ ξαναμιλάει -έστω περιληπτικά- για τη Θεωρία της Ήττας, επισημαίνοντας ότι αυτό το αφήγημα δημιούργησε στον λαό το συναίσθημα της ιστορικής ενοχής και τον έστρεψε στις "πολυποίκιλες προφητείες που μιλούσαν για την αιωνιότητα της αυτοκρατορίας". Και μπορεί μεν η αυτοκρατορία να αφανίστηκε, αλλά η ιστορία συνεχίζεται. Και, άρα, "γρήγορα (για να μην διαψευστούν οι προφητείες) θα δημιουργηθεί η ιδέα της τρίτης Ρώμης, της Μόσχας".

Η αίσθηση του τέλους, το συναίσθημα της ενοχής, η στροφή προς την προφητεία και ο ενθουσιασμός για τη Μόσχα - όλα αυτά ήταν βασικά στοιχεία της λαϊκής κουλτούρας της προηγούμενης δεκαετίας (2010-2019) στην Ελλάδα.

-------------------------------------------------------------------------------------------------

Πηγές:
Γλύκατζη-Αρβελέρ, Ελένη, Η Πολιτική Ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μτφρ. Τούλα Δρακοπούλου, Ψυχογιός, 2011, σσ. 150-151.

Γλύκατζη-Αρβελέρ, Ελένη, Γιατί το Βυζάντιο, Μεταίχμιο, 2012, σσ. 73-77.